De pijn van Prometheus

Volgens de Griekse mythologie is de beschaving begonnen met Prometheus, die voor de mensen het vuur uit de hemel stal. Maar de prijs was hoog. De goden ketenden Prometheus aan een rots, waar hij dagelijks werd bezocht door een adelaar die hem de lever uitpikte. Zijn pijn symboliseert de prijs die de mensheid heeft moeten betalen voor verlichting en beschaving.

Cultuur is één van de hoogste waarden, maar maakt niet gelukkig. Vermanende woorden en klachten over achteruitgang zijn van alle tijden. In steeds wisselende historische omstandigheden hebben critici en pessimisten, van Hesiodus tot Huizinga, hun stem verheven tegen alles wat zij zagen als de afbraak van traditionele verhoudingen, het verval van de kunsten en de moraal, de atomisering van de samenleving en de onbeheersbare macht van de techniek. De vernieuwing, noodzakelijk als zij is, heft elk moment haar tol. De eisen die de beschaving stelt, leggen de mens beperkingen op. Vooral sinds de achttiende eeuw vooruitgang tot credo verhief, vormen cultuurkritiek en doemdenken een onmiskenbare tegenstem binnen de westerse cultuur. Algemene studies over dit verschijnsel, waarin gevraagd wordt naar de zin of onzin van cultuurkritiek, naar patronen en thema's, naar mogelijkheden en beperkingen, zijn echter merkwaardig schaars. Welke cultuurvoorstellingen zijn er eigenlijk in het geding als wij spreken van achteruitgang en verval? Bij nadere kennismaking blijkt cultuurkritiek een vertoog met traditie te zijn. Men hoeft de ernst van maatschappelijke en ecologische ontwikkelingen niet te miskennen om toch vast te stellen dat ook de hedendaagse conservatieve en ecopessimistische beschouwingen, onder welke schijn van wetenschappelijkheid ook, telkens weer ingesleten patronen van redenering en voorstelling volgen.

De pijn van Prometheus is een bundel studies over vormen van cultuurkritiek en cultuurpessimisme, gecompleteerd met een actuele bibliografie. Het boek wil inzicht geven in de eigenaardigheden van dit verschijnsel en daardoor tevens in de mechanismen van de zelfbeschouwing in de westerse cultuur.

Samenstelling & redactie: Remieg Aerts & Klaas van Berkel

Met bijdragen van: Remieg Aerts (Prometheus en Pandora. Een inleiding tot cultuurkritiek en cultuurpessimisme), Frank Ankersmit (De moord op de oervader. Freud en het onbehagen in de cultuur), Peter van den Berg (Het risico van cultuurkritiek. Over de aanval van Hans Freyer op de westerse massacultuur), Klaas van Berkel (Sterk en zwak cultuurpessimisme. P.J. Bouwman en de crisis van de westerse cultuur), Jaap den Hollander (Tussen dialectiek en deconstructie. De smalle marges van de hermeneutische cultuurkritiek), Wessel Krul (Een droom van landelijk geluk. De pastorale als cultuurkritiek), Arie Pos (Dichterlijk cultuurpessimisme. Spengler in het werk van A. Roland Holst en H. Marsman), Karin Tilmans (De humanistische stedenmythe. Cultuurkritiek avant-la-lettre), Henk te Velde (Zedelijkheid als ethiek en seksueel fatsoen. De geschiedenis van een Nederlands begrip).